Θέμα του ποιήματος είναι η ευθύνη του ποιητή που συνίσταται στο να καθιστά εφικτή την επικοινωνία με τον ουρανό. Πάγιο, πανανθρώπινο αίτημα της ποίησης του Σαχτούρη είναι ο ουρανός. Ο ποιητής, ακόμα και με σπασμένα φτερά, έχει χρέος να ελέγχει το φως των αστεριών σε έναν ουρανό γεμάτο αντιξοότητες (γεμάτο αίμα). Αυτή όμως είναι και η αποστολή του, που του υπαγορεύει η φύση του ως κληρονόμου πουλιών.
Για την εκπλήρωση αυτής της αποστολής ο ποιητής πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση, πράγμα που αντανακλάται και στον τίτλο.
Ο ουρανός ως σταθερό στοιχείο στο Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό κόσμο. Εκφράζει την ανάγκη του ποιητή να ξεφύγει από τη μίζερη υλική πραγματικότητα. Ας μην ξεχνάμε ότι ο ποιητής μεγάλωσε μέσα σε συνθήκες πολέμου και προσφυγιάς (όπως ήταν όλος ο ελληνικός Κ΄ αιώνας). Έζησε σε ταραγμένες εποχές οι οποίες διαμόρφωσαν καθοριστικά την ποιητική του. Έτσι, κάνουμε λόγο για ποίηση που εκφράζει κοινωνικά αδιέξοδα, τραυματισμένη συνείδηση και πνευματική αποτελμάτωση. Είναι πικρή, σκληρή, με μία δυσδιάκριτη ελπίδα για το μέλλον.
Ο τίτλος ορίζει το χώρο του, ώστε ο αναγνώστης να προετοιμαστεί για την είσοδό του στο μαγικό κόσμο της ποίησης. Ορίζει συνάμα και το χρέος του ποιητή, που είναι η αποκατάσταση της επικοινωνίας των ανθρώπων με τον «ουρανό», το χώρο όπου διαφυλάσσονται οι αξίες, τα πνευματικά αγαθά. Ο ποιητής ως ελεγκτής των αστεριών, διαμεσολαβεί μεταξύ ουρανού και γης, προσπαθώντας να βοηθήσει στο να φτάσει το φως των αστεριών στη γη, το φως της ελπίδας για έναν ομορφότερο και δικαιότερο κόσμο στη σκληρή και απάνθρωπη γήινη πραγματικότητα. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως ο τίτλος συνδέεται άμεσα και συμβολικά με το περιεχόμενο του ποιήματος αναφερόμενος στη συνειδητή αποστολή του ποιητή να διατηρήσει ζωντανή την αντίσταση στο ηθικό σκοτάδι.
Ο τίτλος απαρτίζεται, κατά τη σαχτουρική συνήθεια, από ένα έναρθρο προσηγορικό ουσιαστικό. Η λεκτική εκφορά του, λοιπόν, (με το οριστικό άρθρο που συνοδεύει το ουσιαστικό, το οποίο δηλώνει το υποκείμενο κάποιας ενέργειας- του ρόλου του ποιητή) μας επιβάλλει να δεχτούμε: α) μιαν υποχρεωτικότητα και β) την αυστηρά καθορισμένη ιδιότητα του ποιητικού υποκειμένου, που έχει μια πολύ ξεκάθαρη αποστολή. Η οριστικοποίηση στόχο έχει και να μεταφέρει πιο άμεσα τον αναγνώστη στο κλίμα του έργου και να συγκεκριμενοποιήσει τον ελεγκτή, ότι δηλαδή πρόκειται για τον ίδιο τον ποιητή κι όχι για οποιονδήποτε άλλο που θα μπορούσε να φέρει το χαρακτηριστικό αυτό μεταφορικά ή κυριολεκτικά.
Το ποίημα καλύπτει δύο χωρικά επίπεδα: το γήινο επίπεδο και την ουράνια περιοχή. Το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται στη γη, η οποία στο ποίημα δεν περιγράφεται καθόλου, αλλά υποδηλώνεται κατερειπωμένη · διακειμενικά όμως αντιλαμβανόμαστε πως έχει υποστεί αυτήν την κατερήμωση με τους σφαγιασμούς και τις απάνθρωπες ενέργειες που χαρακτηρίζουν την εποχή που ζει ο ποιητής, αυτή των μετεμφυλιακών χρόνων · από δω θα ξεκινήσει ο ποιητής για να πραγματώσει το έργο του, «να ελέγξει τ΄αστέρια».
Η βασικότερη τεχνική που χρησιμοποιεί ο Σαχτούρης είναι η τεχνική της σμίκρυνσης· σύμφωνα μ΄ αυτή το σαχτουρικό σύμπαν -και ο ουρανός- έχει σμικρυνθεί και γίνεται ορατός με τις διαστάσεις ενός μπαξέ.
Ο ουρανός εκπροσωπεί το χώρο των ιδεών του ποιητή, το χώρο της αγνότητας και της αθωότητας που αναζητά, τον πνευματικό χώρο στον οποίο κινείται ο ποιητής · εκπροσωπεί το χώρο που στρέφεται ο άνθρωπος, για να ανασάνει, να προσευχηθεί, να αναζητήσει βοήθεια, άρα συμβολίζει και την ελπίδα, το ιδανικό, τη λύτρωση · αν η γη μας παραπέμπει σε μια αντιπνευματική και απάνθρωπη πραγματικότητα, ο ουρανός αντιθετικά και συμβολικά αντιπροσωπεύει τη φυγή από αυτήν, την απόδραση στο χώρο της Ομορφιάς. Δεν πρόκειται μόνο για το ατομικό όραμα του Σαχτούρη, αλλά πρόκειται για ένα συλλογικό όραμα, έναν συλλογικό πόθο: αυτόν της ανάγκης για έναν φωτεινότερο κόσμο.
Χρέος του ποιητή είναι να ξεπεράσει τις δυσχέρειες, το κακό που ταλανίζει τον κόσμο, για να πετάξει προς τον ουρανό -το χώρο του καλού και του αγαθού- αλλά και να βοηθήσει τους άλλους ανθρώπους να βρουν αυτό τον δρόμο. Ορίζεται επίσης το χρέος να ελέγχει το φως των αστεριών, ώστε να υπάρχει επικοινωνία των ανθρώπων με τον «ουρανό» δηλαδή τις υψηλές ηθικοπνευματικές αξίες.
Ο ποιητής, εκτός από ελεγκτής, είναι και φρουρός των ηθικών αξιών και της παράδοσης, ενώ ταυτόχρονα ως πνεύμα ανήσυχο θα στηλιτεύει τα κακώς κείμενα και θα επαναπροσανατολίζει τους ανθρώπους προς τον ουρανό. Ο ρημαγμένος κόσμος, ρημαγμένος από την έκπτωση των ηθών και την αλλοτριότητα των πραγμάτων, επιβάλλει στον ποιητή να επωμιστεί το χρέος του ως πνευματικός ταγός και να αναλάβει καθοδηγητικό ρόλο.
Το ποίημα διακρίνεται σε τρεις κεντρικές ιδεοπλαστικές εικόνες:
Η πρώτη εικόνα είναι υπερρεαλιστική, με συμβολισμούς και έντονη αίσθηση απαισιοδοξίας. Ο μπαξές αποτελεί μεταφορά που αισθητοποιεί την ασαφή εικόνα του ουρανού, αφού είναι γεμάτος αίμα και λίγο χιόνι που τον καθιστούν δυσπρόσιτο. Ο ουρανόςσυμβολίζει τον υψηλό κόσμο του πνεύματος. Είναι όμως γεμάτος αίμα, αφού δολοφονείται καθημερινά από την αντιποιητική εποχή, και λίγο χιόνι, αφού μπορεί να γίνει τόπος ελπίδας και χαράς.
Το κόκκινο είναι το χρώμα της βίας, του πολέμου, του ολέθρου, ενώ το λευκό χρώμα της ελπίδας, της αισιοδοξίας, της αγνότητας. Ο ουρανός λοιπόν είναι ο ποιητικός χώρος στον οποίο καταφεύγουν, για να καλύψουν τις συναισθηματικές και πνευματικές τους ανάγκες, όσοι δεν αρκούνται στα υλικά αγαθά του αισθητού κόσμου και θέλουν να βιώσουν τη γοητεία του φανταστικού κόσμου της ποίησης, Αυτός που κρατάει ανοιχτούς τους δίαυλους επικοινωνίας είναι ο ελεγκτής- ποιητής. Είναι ένα σύμβολο των πνευματικών αξιών και της ελπίδας που έχει υπονομευτεί από τη γήινη αθλιότητα, έχει αμαυρωθεί από την ηθική σήψη της πραγματικότητας (Κατοχή, Εμφύλιος, μετεμφυλικές αντιπαλότητες, βία, θάνατος).
Σημασία έχει να πούμε ότι έχει χάσει το γαλάζιο χρώμα του, είναι ματωμένος και σκοτεινός. Έχει και στοιχεία γήινα, αίμα (των αδικοσκοτωμένων Ελλήνων)· ο ποιητής ανακαλεί μνήμες από τις προαναφερθείσες τραγικές στιγμές της ελληνικής ιστορίας (Κατοχή, Εμφύλιος και προσφυγικό ελληνικό Μεσοπόλεμο).
Επιλέγεται η λέξη «μπαξές», μια λέξη οικεία στην καθημερινή ανθρώπινη εμπειρία, που αποκτά αμέσως τρομακτική και εφιαλτική διάσταση ώστε να δηλωθούν με καθαρότητα οι δύο διαστάσεις που δίνει πάντα ο Σαχτούρης στο ποιητικό του σύμπαν :το φρικιαστικό χαρτογραφείται την ίδια στιγμή που αρθρώνεται το φανταστικό.
Ο μπαξές/ουρανός, που θα ήταν αναμενόμενο να είναι γεμάτος λουλούδια, έχει το χρώμα των τραυματικών εμπειριών της εποχής του ποιητή, το κόκκινο του αίματος, αλλά και «λίγο χιόνι»· το λευκό χρώμα του χιονιού που αποτελεί στοιχείο αγνότητας και εσωτερικής καθαρότητας αφήνει κάποια περιθώρια δράσης και ελπίδας στον ποιητή. Τα χρώματα λοιπόν που κυριαρχούν στη σαχτουρική ποίηση, έχουν εδώ καίρια θέση: άμεσα αναφέρονται το κόκκινο και το άσπρο, έμμεσα αναφέρονται το γαλάζιο και το μαύρο :
Η δεύτερη εικόνα έχει γνώριμες εμπειρίες από την καθημερινότητα (έσφιξα τα σκοινιά μου), εκφράζει αποφασιστικό εγχείρημα ριψοκίνδυνο και τολμηρό που απαιτεί ετοιμότητα, αυτοσυγκέντρωση και υπολογισμένες κινήσεις. Ο ποιητής-ελεγκτής είναι σε κατάσταση ετοιμότητας για την εκτέλεση της ιερής αποστολής· οφείλει να σφίξει τα σκοινιά του δηλαδή να ενεργοποιήσει όλες τις ψυχικές του δυνάμεις· το έργο του είναι δύσκολο, απαιτεί αποφασιστικότητα, τόλμη, αισιοδοξία, ψυχικές αντοχές· θυμίζει την δύσκολη ανάβαση ενός κακοτράχαλου βουνού από τον ορειβάτη που προετοιμάζεται δένοντας τα σκοινιά του. Ο αόριστος «έσφιξα» δηλώνει την συντελεσμένη ετοιμότητα του ποιητή, αλλά υπονοεί πως είναι κάτι που το έχει ξανακάνει στο παρελθόν και το γνωρίζει καλά ως διαδικασία.
Καθήκον του ποιητή είναι να ελέγχει τα μηνύματα της ποίησής του (πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια), για να φέρει σε επαφή το αντιποιητικό κοινό με την τέχνη του, τα αστέρια κατευθύνουν στον εξανθρωπισμό, άρα το λίγο χιόνι θα μπορούσε να είναι και η λάμψη των αστεριών. Επιτακτική (πρέπει) παρουσιάζεται η ανάγκη του ελέγχου, που έχει γίνει και στο παρελθόν (και πάλι). Η πρώτη βουλητική πρόταση αποτελεί δομικό στοιχείο του ποιήματος αφού θα μας προετοιμάσει για την διατύπωση της τρίτης ιδεοπλαστικής εικόνας.
Η χρήση του πρέπει βάζει τον ποιητή στο χώρο της δεοντολογικής ηθικής, στο χώρο του ηθικού καθήκοντος, αποδίδοντας ηθικότητα και ελεύθερη βούληση στην αποστολή του για την οποία αγωνιά και συνεχώς επαγρυπνά, όπως φαίνεται και από το επίρρημα «πάλι»· να επαγρυπνά για να μην χαθούν τα πνευματικά αγαθά και οι ηθικές αξίες από τον κόσμο μας, αλλά και για να εμπνεύσει και τους άλλους ανθρώπους την πίστη σ΄αυτές τις αξίες. Η αποστολή του «ουράνιου μηχανοδηγού» διαρκής, δύσκολη, μεγαλειώδης: να κρατάει αναμμένα τα φώτα προς το δρόμο των υψηλών ιδανικών, μήπως τον βρουν και οι άλλοι άνθρωποι κάποτε…
Στην εικόνα, λοιπόν, αποτυπώνεται η επιθυμία του ποιητή για την αναζήτηση ενός μη κατακρεουργημένου κόσμου και η εναγώνια προσπάθεια για επανάκτηση της χαμένης πληρότητας, είναι ατελεύτητη και αποτελεί μια άλλη έκφραση του μύθου του Σίσυφου· ζητά μερίδιο από τον «ουρανό».
Είναι φανερή, στην ποίηση του Σαχτούρη, η συνύπαρξη των ανθρώπων με το άγος, τις φρικαλεότητες, την ηθική αναλγησία. Αυτές οι συνθήκες τού υπαγορεύουν την ανάγκη να αθωώσει αυτόν τον κόσμο, προσεγγίζοντας τον ουρανό.
Στην τρίτη εικόνα ο ποιητής αυτονομείται (εγώ), ταυτίζεται ο ποιητής με τον ελεγκτή. Το ποιητικό εγώ δεσπόζει αυτονομημένο και προικισμένο. Ενώ όλοι οι άλλοι άνθρωποι ζουν προσκολλημένοι στη γήινη πραγματικότητα, στη λογική και στις αγκυλώσεις της, ο ποιητής, όντας φύσει ελεύθερος, ανατρεπτικός και δημιουργικός διεκδικεί τη δυνατότητα να φτάσει στον ουρανό του και να κατακτήσει τα μυστικά του, σαν τα πουλιά στων οποίων την ελεύθερη και ανυπότακτη φύση συμμετέχει, ως κληρονόμος τους. έχει την ξεχωριστή ιδιότητα να αιωρείται ανάμεσα στους δύο κόσμους, στη γη και στον ουρανό, να ίπταται ψηλότερα από τους άλλους ανθρώπους. Αισθάνεται αυτήν την ανάγκη γιατί αυτό του επιβάλλει το χρέος του απέναντι στην ποίηση, στον εαυτό του και στους ανθρώπους.
Το πέταγμα (κληρονόμος των πουλιών) ως ιδιότητα των πουλιών συμβολίζει την απελευθέρωση. Ο ποιητής κινείται μεταξύ ουρανού και γης, μεταμορφώνεται σε πουλί, σύμβολο ελευθερίας (μοτίβο γνωστό από την αρχαιότητα) για να επιτελέσει το έργο της εποπτείας του ουρανού και της γης. Ο ποιητής, λοιπόν, παραλληλίζεται με τα πουλιά γιατί και αυτός έχει τη δυνατότητα να «ίπταται», να βρίσκεται ψηλότερα από τους απλούς ανθρώπους (λόγω της βαθιάς καλλιέργειας, του ανθρωπισμού και της υιοθέτησης υψηλών αξιών), να μεταβαίνει εύκολα από τη γη στον ουρανό και να επιστρέφει. Γι’ αυτό ο ποιητής ονομάζεταικληρονόμος των πουλιών. Κοινός χώρος του ποιητή και των πουλιών είναι ο ουρανός. Όμως, παρά τις δυσμενείς συνθήκες, δεν πρέπει να παραιτηθεί, ακόμα και με σπασμένα φτερά, διαθέτει δυνάμεις για να φέρει εις πέρας την υψηλή αποστολή του.
Είναι τραυματισμένος ψυχικά (έστω και με σπασμένα φτερά) από μια νοσηρή πραγματικότητα, τις δυσάρεστες εμπειρίες του ποιητή από την εποχή του (εμφύλιος και μετεμφυλιακά χρόνια).
Ακόμη μία φορά τονίζει το χρέος (πρέπει να πετάω) να ξεπεράσει κάθε αντιξοότητα και δυσκολία που δυσχεραίνει το έργο του και να φτάσει στον ουρανό, για να κρατήσει ζωντανό το φως των αστεριών. Η δεύτερη βουλητική πρόταση επαναφέρει το θέμα του ηθικού χρέους του ποιητή, ως «θεματοφύλακα των ηθικοπνευματικών αξιών»· άλλα περιθώρια επιλογής δεν υπάρχουν για τον ποιητή, το χρέος του είναι ένα, αλλά αποκτά κοινωνική διάσταση και οικουμενικό χαρακτήρα: η προάσπιση του «ουρανού» είναι, πρέπει να είναι, υπόθεση όλων μας και η προάσπισή του είναι κοινωνική λειτουργία της ποίησης
Τα σπασμένα φτερά δείχνουν πως αυτός ο αγώνας του δεν τον αφήνει χωρίς τραύματα· είναι όμως αναγκασμένος να εκτελεί την ουράνια πτήση του και ως «τραυματισμένος μηχανοδηγός» πρέπει -έστω και με σπασμένα φτερά- να πετάει. Τα τραύματα αφορούν τα πτητικά του όργανα, τα φτερά του, και επομένως πλήττουν τις οραματικές επενδύσεις του. Όμως αυτός ο τραυματισμός δεν υπονομεύει τις προσπάθειές του να αγγίξει τον ορίζοντα των προσδοκιών του· οι δυσκολίες ή οι αποτυχίες στην προσπάθεια της αποκατάστασης της διασαλεμένης τάξης των πραγμάτων δεν τον πτοούν, δεν τον αποπροσανατολίζουν από τα οράμάτα του. Αυτή ακριβώς η επιμονή για την ανακατάληψη του ουρανού από τον ποιητή θέτει σε αμφισβήτηση την γνώμη κάποιων κριτικών που αποδίδουν στο Σαχτούρη απαισιοδοξία.
Η σαχτουρική ποίηση απορρίπτοντας την παραδοσιακή γραφή υιοθετεί εικόνες της καθημερινής πραγματικότητας υπερτονίζοντας το παράλογο, το υπερρεαλιστικό στοιχείο, ως παραίσθηση. Χαρακτηριστικό της σαχτουρικής ποίησης είναι η εικονοπλασιστική δύναμη και η χρήση συμβόλων. Η χρήση συμβόλων που προέρχονται από τη φύση και την τεχνική, τους ανθρώπους, τα ζώα και τις μηχανές. Δίνονται παραμορφωμένα σε ένα σκηνικό χάους, φρίκης, απόγνωσης και βουβής διαμαρτυρίας. Ποίηση εικονιστική, εικαστικά στοιχεία στην ποίησή του (μορφικά θυμίζει την κυβιστική ζωγραφική: σχήματα παραμορφωμένα, δυνατά χρώματα, αιφνιδιαστικοί συνδυασμοί). Χρησιμοποίει ευρέως χρώματα με μία λιτότητα, κρυπτικότητα και αντιλυρισμό.
Η γλώσσα του είναι απλή, ελλειπτική, λιτή, τραγική, σκυνθρωπή και σοβαρή. Λεξιλόγιο λιτό, συνήθως έναρθρο προσηγορικό ουσιαστικό στον τίτλο του ποιήματος. Ο ποιητής τους είναι αγέλαστος, πονεμένος, αηδιασμένος, έντρομος, κατεχόμενος από οράματα εφιαλτικά, λόγω των τραγικών βιωμάτων του, και γι αυτό ακριβώς νοσταλγός ενός χώρου υψηλότερου και καθαρότερου.
Συντάκτης: Δήμος Χλωπτσιούδης
πηγή:
Γλώσσα και Λογοτεχνία 