Το Σεπτέμβριο του 1886, ο Γάλλος ποιητής Jean Μοréas (πρόκειται για τον ελληνικής καταγωγής Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλο), δημοσιεύει το μανιφέστο του συμβολισμού στην παρισινή εφημερίδα Le Figaro. Αυτή είναι η επίσημη εμφάνιση μιας νέας λογοτεχνικής σχολής, που θα κυριαρχήσει στη γαλλική ποίηση ως και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Γνωστοί εκπρόσωποι ο Μπωντλέρ και ο Πόε. Η ονομασία «συμβολισμός» προέρχεται από τη συχνή και ιδιόμορφη χρήση των συμβόλων, στην οποία πιστεύουν ιδιαίτερα οι εκπρόσωποι του κινήματος.
Ο συμβολισμός εμφανίζεται ως αντίδραση στη ρομαντική ποίηση και στη νατουραλιστική πεζογραφία. Το εννοιολογικό περιεχόμενο του ποιήματος πρέπει να περιοριστεί στο ελάχιστο.
Βασικά στοιχεία του ποιήματος είναι η μουσικότητα και η υποβλητικότητα. Αυτό σημαίνει ότι ο ποιητής προσπαθεί να υποβάλει τις ψυχικές του διαθέσεις δίνοντας στο ποίημά του ένα τόνο μουσικό, που εξαρτάται από την ακουστική ποιότητα των λέξεων και την κατάλληλη τοποθέτησή τους. Υπάρχει συσχέτιση αντικειμένων και ψυχικών καταστάσεων. Τα αντικείμενα, δηλαδή, εκφράζουν τις ψυχικές καταστάσεις, γίνονται σύμβολά τους. Ο συμβολισμός προσπάθησε και πέτυχε :
α) να εκφράσει τις πιο μύχιες, ρευστές και ακαθόριστες ψυχικές καταστάσεις, β) να συσχετίσει αυτές τις καταστάσεις με τα αντικείμενα που τις εκφράζουν και γ) να πετύχει μια αρμονική ανταπόκριση ανάμεσα στο αντικείμενο (το σύμβολο στο ποίημα είναι το τοπίο) και το συμβολιζόμενο (την ψυχική κατάσταση του ποιητή) με την όλη οργάνωση του ποιήματος, τη διάταξη δηλαδή των λέξεων, κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να εκφράζεται η εσωτερική διάθεση μουσικά.
- Ο συμβολισμός εμφανίζεται ως διπλή αντίδραση τόσο στον ρομαντικό στόμφο και τη ρητορεία, όσο στην παρνασσική απάθεια, αντικειμενικότητα και ακαμψία στον στίχο.
- Επιπλέον διαφοροποιείται από τον ρεαλισμό και κυρίως, από το νατουραλισμό που αρέσκεται στην λεπτομερή περιγραφή του πραγματικού κόσμου και έχει κοινωνικούς στόχους.
Έλληνες συμβολιστές
Οι αυθεντικοί συμβολιστές στη χώρα μας είναι ελάχιστοι και αξίζει ίσως να αναφέρουμε τους Γιάννη Καμπύση, Σπήλιο Πασαγιάννη και Κωνσταντίνο Χατζόπουλο. Ο τελευταίος είναι και ο μόνος που προσπάθησε να εφαρμόσει το συμβολισμό στην πεζογραφία, στο μυθιστόρημα του «Το Φθινόπωρο». Στους συμβολιστές ανήκουν επίσης και ο Κ.Π.Καβάφης, ο Κωστής Παλαμάς κ.ά. Συμβολιστικά στοιχεία ή επιρροές μπορούμε να εντοπίσουμε σε πολλούς ακόμη ποιητές, όχι μόνο στις αρχές του αιώνα μας αλλά και αργότερα· χαρακτηριστικά αναφέρουμε τους Λορέντζο Μαβίλη, Ιωάννη Γρυπάρη, Λάμπρο Πορφύρα, Κωστή Παλαμά, Κ. Π. Καβάφη, Μιλτιάδη Μαλακάση, Ζαχαρία Παπαντωνίου, Απόστολο Μελαχροινό κ.ά.
Χαρακτηριστικά
- Συχνή και ιδιόμορφη χρήση συμβόλων (από δω προέρχεται και η ονομασία του κινήματος)
- Η προσπάθεια απόδοσης των ψυχικών καταστάσεων με τρόπο έμμεσο και συμβολικό
- Περιορισμός του νοηματικού περιεχομένου του ποιήματος στο ελάχιστο
- Αποφυγή της σαφήνειας. Υπαινικτική και υποβλητική χρήση της γλώσσας
- Μουσικότητα
- Δημιουργία ενός κλίματος ρευστού, ασαφούς και θολού
- Διάθεση ρεμβασμού, μελαγχολία, ονειροπόληση
- Άφθονες εικόνες και μεταφορές
- Πολλά και πρωτότυπα σχήματα λόγου
- Καθαρή ποίηση γεμάτη μαγεία και γοητεία
ΝΕΟΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ (1920-1030)
Γύρω στα 1920, κάνουν την εμφάνισή τους ορισμένοι ποιητές βαθύτατα επηρεασμένοι απ’ το γαλλικό συμβολισμό, τους οποίους συνήθως κατατάσσουμε στη λεγόμενη ομάδα του νεοσυμβολισμού. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι αυτής της ομάδας είναι οι Κώστας Ουράνης, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Τέλλος Άγρας, Μήτσος Παπανικολάου, Μαρία Πολυδούρη, Κώστας Γ. Καρυωτάκης, καθώς και ορισμένοι άλλοι ελάσσονες ποιητές. Όλοι αυτοί, κυρίως στο διάστημα της δεκαετίας 1920-1930, γίνονται συντελεστές ορισμένων ουσιαστικών αλλαγών στο χώρο της νεοελληνικής ποίησης, την οποία ανανεώνουν και θεματικά και μορφικά. Πιο συγκεκριμένα:
- απομακρύνονται και αποδεσμεύονται από την παλαμική μεγαλοστομία και από τον ποιητικό ρητορισμό
- εισάγουν το χαμηλόφωνο και ιδιαίτερα μουσικό τόνο στην ποίησή τους
- εκφραστές κυρίως τραυματικών συναισθημάτων και ψυχικών καταστάσεων.
- Προχωρούν στην εκφραστική ανανέωση, εισάγουν πεζολογικά στοιχεία στην ποίησή τους
- Χαρακτηρίζονται από ένα αίσθημα διάλυσης, απαισιοδοξίας, απόγνωσης, κόπωσης από τη ζωή
Απ’ αυτό το κλίμα της νεορομαντικής και ουτοπικής νοσταλγίας ξεφεύγει κάπως μόνον ο Καρυωτάκης, ο οποίος δε γράφει ποίηση ερήμην της ιστορίας και της τραυματικής πραγματικότητας που τον περιβάλλει. Σε αντίθεση με τους άλλους νεοσυμβολιστές, γίνεται εκφραστής αυτής της πραγματικότητας που τη σατιρίζει και τη σαρκάζει. Γι’ αυτό και είναι ο κορυφαίος ποιητής του νεοσυμβολισμού.
Πηγές
Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, ΟΕΔΒ
Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τ. Β΄, Β΄ λυκείου, ΟΕΔΒ
Αγάθη Γεωργιάδου, Η ποιητική περιπέτεια, Μεταίχμιο, 2005
Γλώσσα και Λογοτεχνία 