Μ. Σαχτούρης, Ο Ελεγκτής
Γενικά χαρακτηριστικά του έργου του:
- Αντλεί τα βιώματά του από τα προσωπικά του βιώματα, τις εμπειρίες του και την εποχή του, κυρίως μετά τον Εμφύλιο.
- Έχει δημιουργήσει ένα δικό του κόσμο, με θεμέλια, αρχιτεκτονική διάρθρωση, ενότητα ύφους και περιεχόμενο. Ο κόσμος αυτός φαίνεται κατακερματισμένος και παράλογος, κλειστός και ατομικός, όμως υπάρχει μια ευαίσθητη ακοή που αφουγκράζεται κι ένα μάτι που βλέπει άγρυπνα ό,τι γίνεται απ’ έξω. Τα ποιήματά του είναι γεμάτα εικόνες (θεωρείται ο «εικαστικότερος» των ποιητών μας) εικόνες ενός ανεστραμμένου, έκπτωτου, σαπισμένου κόσμου. Ο ποιητής εμφανίζεται στην ποίησή του χωρίς χαμόγελο, πονεμένος, πικρός, αηδιασμένος κι έντρομος, πάντοτε όμως νοσταλγός ενός υψηλότερου καθαρού χώρου, ενός ουρανού, όπως τον νοσταλγούν οι φυλακισμένοι
- Λεκτική λιτότητα κι αυστηρότητα, ισορροπημένη μορφή και ευσύνοπτο μήνυμα. Η αφαίρεση λειτουργεί σε όλα τα στάδια της καλλιτεχνικής δημιουργίας και σε όλα τα πεδία του ποιήματος (καμιά συσσώρευση ή πλεονασμός όρων, η πρόταση είναι ο ακρογωνιαίος λίθος του ποιήματος, λίγες λέξεις)
- Σε κάθε ποίημα του Σαχτούρη υπάρχει: α) μια ιστορία-«μήνυμα» β) μια «σκηνική» διάρθρωση γ) μια «ιδεοπλαστική» εικόνα
- Τα ποιήματά του δεν είναι απαισιόδοξα, είναι σαν τα ξόρκια που ξορκίζουν το κακό. μοιάζουν με μάσκες αφρικάνικες, με μάσκες ζώων και προγόνων, για να ξορκιστεί ο θάνατος, όπως συμβαίνει και με τις μάσκες των ιθαγενών. (Σχόλιο του ίδιου του ποιητή)
«Ο Ελεγκτής»
Ανήκει στη συλλογή Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο που εκδόθηκε το 1958.
Ακολουθεί τους κανόνες της νεότερης ποίησης: εγκατάλειψη παραδοσιακών ποιητικών φορμών, ελεύθερος στίχος, γλώσσα απλή, υπερρεαλιστικές εικόνες, συνειρμοί, ελλειπτικότητα, απουσία εκφραστικών σχημάτων, αυτοαναφορικότητα, σύμβολα.
Είναι ένα ιδιαίτερα αντιπροσωπευτικό ποίημα όσον αφορά τη συνειδητοποίηση του χρέους ενός ποιητή, ο οποίος έχει κοινωνική, ηθική και ανθρωπιστική αποστολή να πετά, έστω και με σπασμένα φτερά. Είναι το χρέος του ποιητή απέναντι στην τύρβη και τη φρίκη. Το χρέος του να συμφιλιώνει τον «ουρανό» με τη γη, να φωτίζει με το φως των αστεριών το αιματόβρεχτο γήινο τοπίο, να πετάει ψηλότερα από τους άλλους ανθρώπους, να «φρουρεί» παράδοση κι αξίες.
Τίτλος: απαρτίζεται, κατά τη σαχτουρική συνήθεια, από ένα έναρθρο ουσιαστικό. Είναι ένας τρόπος να ορίσει ο ποιητής το χώρο του για να προετοιμάσει την είσοδο του αναγνώστη στο μαγικό χώρο του και να παρακολουθήσει την παράξενη, μικρή, αλλά γοητευτική ποιητική ιστορία. Στον τίτλο φαίνεται η ιδιότητα ενός συγκεκριμένου ποιητικού υποκειμένου με πολύ ξεκάθαρη αποστολή. Ο ποιητής είναι ο διαμεσολαβητής, ο καθοδηγητής, το αρμόδιο πρόσωπο που οφείλει να ελέγχει τ’ αστέρια, να επαγρυπνεί για να μη σβήσει το φως τους. Είναι ο δίαυλος επικοινωνίας από τον κόσμο της ύλης στον κόσμο του πνεύματος.
Η εικόνα: Το ποίημα απαρτίζεται από τρεις ιδεοπλαστικές και σκηνικές εικόνες-στοχασμούς:
Α) Η σκηνή του κακοποιημένου ουρανού (στ 1-3)
Ορίζεται το σκηνικό.
Στ.1και 3: το αίμα και το χιόνι ως σύμβολο της φρίκης, του θανάτου και της ηθικής σήψης. Ίσως μας θυμίζει τα χιόνια και τα αίματα του αλβανικού μετώπου ή του σκληρού κατοχικού χειμώνα του ’42.
Στ. 2. ουρανός λύτρωσης και αισιοδοξίας. Εκεί αναζητεί ο ποιητής τη δικαιοσύνη, την ελευθερία, τη ζωή.
Β) Η σκηνή του ουράνιου μηχανοδηγού (στ. 4-6)
Στ. 4: ο ποιητής προετοιμάζεται για τις δυσκολίες που θα αντιμετωπίσει στο δρόμο του, προετοιμάζεται για μια ασφαλή πτήση. Βρίσκεται σε συνεχή εγρήγορση, για να επιτελέσει το χρέος του.
Στ. 5: η βουλητική πρόταση δείχνει και τονίζει το χρέος του ποιητή-ελεγκτή. Το χρονικό επίρρημα πάλι δείχνει πως το καθήκον του δεν τελειώνει ποτέ.
Γ) Η σκηνή του ποιητή ως ιερού πτηνού που σακατεύτηκε στους «δύσκολους και στυγερούς καιρούς» (στ. 7-11)
Η τελευταία εικόνα αναδιπλώνεται για να χωρέσει και τις άλλες δύο: Ο ποιητής πρέπει να κάνει τη διαδρομή του–πέταγμα έστω και με σπασμένα, ξέσφιγγα φτερά-σκοινιά. Και ως μηχανοδηγός, ελέγχοντας το σύστημα των άστρων, στάσεις-φανάρια και λαμπτήρες της διαδρομής, να τερματίσει εκεί στη χώρα της επαγγελίας του, που μάλιστα γέμισε κι αυτή αίμα και χιόνι
Το ποιητικό υποκείμενο: Η πρωτοπρόσωπη ποιητική αφήγηση υποδηλώνει την ταύτιση ποιητή-ελεγκτή, και στο ποίημα το «εγώ» του ποιητή αυτονομείται για προβάλει επιτακτικά το χρέος του.
Ο χώρος: ο χώρος καλύπτει το γήινο επίπεδο και την ουράνια περιοχή.
Γη: το ποιητικό υποκείμενο βρίσκεται στη γη, για την οποία βέβαια δε γίνεται λόγος στο ποίημα ούτε περιγράφεται. Από άλλα κείμενα του Σαχτούρη γνωρίζουμε, όμως, ότι έχει υποστεί σφαγιασμούς και αντιανθρώπινες ενέργειες, γι’ αυτό είναι κατερειπωμένη και κατερημωμένη.
Υπεργήινος χώρος: σ’ αυτόν στοχεύει το ποιητικό υποκείμενο (ουρανός, αστέρια), εκπροσωπεί τις αρχέγονες αξίες, τα πνευματικά αγαθά. Εδώ ο ουρανός έχει σμικρυνθεί και μας δίνεται με τις διαστάσεις ενός μπαξέ. Γίνεται ένας εφιαλτικός κήπος, αιματοβαμμένος από την τρομακτική έκταση των σφαγιασμών που έφτασαν ως εδώ. Οι φράσεις γεμάτος αίμα … και λίγο χιόνι αποδίδουν ποιητικά τα στοιχεία εκείνα που κάνουν δυσπρόσιτο και απαγορευτικό το χώρο και την κατάκτησή του δύσκολη υπόθεση. Ο ουράνιος χώρος, ο κόσμος των ιδεών, της αγνότητας και της αθωότητας, αλώνεται από το Κακό και ταλανίζεται. Οι αιματοχυσίες, η ηθική σήψη και μόλυνση μετατοπίζονται στον ουρανό και κατακλύζουν τον «υπέργειο χώρο». Οι αξίες της ατομικής και κοινωνικής ζωής αλλοιώθηκαν από τις υλικές ψευδαξίες και την καθημερινή φθορά.
Γι’ αυτό ο ποιητής αισθάνεται την ανάγκη να επέμβει διορθωτικά. Είναι χρέος του να δραστηριοποιηθεί ως πνευματικός ταγός και να αναλάβει καθοδηγητικό ρόλο μέσα στο ρημαγμένο αυτό κόσμο και στην άλωση του ουράνιου χώρου.
Η παρέμβαση του ποιητή: η διορθωτική του παρέμβαση έχει σκοπό να ξορκίσει την εισβολή του Κακού από το χώρο των Ιδεών. Για να φέρει σε πέρας την αποστολή του μεταμορφώνεται σε πουλί, συμβολική απεικόνιση των ποιητών, γίνεται κληρονόμος πουλιών, σαν τον ευγενικό γόνο παλιάς γενιάς που τον βαραίνει η ευθύνη μιας αποστολής και μιας παράδοσης.
Ο τραυματισμός: α) Από τις αλλοιώσεις του γήινου χώρου και της ουράνιας περιοχής κι από τον αγώνα του να τις εξαλείψει ο ποιητής δεν εξέρχεται χωρίς τραύματα. Είναι όμως αναγκασμένος να εκτελεί την ουράνια πτήση του και τραυματισμένος. Ο τραυματισμός του δεν υπονομεύει τις προσπάθειές του. Αντίθετα, ως εκπρόσωπος του είδους του αναλαμβάνει να αποκαταστήσει τη διασαλευμένη τάξη των πραγμάτων και να δώσει ξανά το κύρος της ζωής και να αποκτήσει εσωτερική πληρότητα.
β) Είναι, βέβαια, πιθανό τα πλήγματα που έχει δεχτεί να οφείλονται και στην υποδοχή που του επιφύλαξαν η κριτική και το αναγνωστικό κοινό (απορρίφθηκε, χλευάστηκε κι έμεινε άγνωστη για καιρό). Στην περίπτωση αυτή ο ουρανός εκπροσωπεί για τον ίδιο και το χώρο της Ποίησης
Γ. Δάλλας, Ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης
Γ. Παπαντωνάκης, Μίλτου Σαχτούρη, Ο Ελεγκτής
Παράλληλα κείμενα
Ο ποιητής κληρονόμος πουλιών
- Πλάτων, Ίων
…ποιητής εστι πτηνόν και ιερόν
- Μιχ. Κατσαρός, Μπαλάντα για τους ποιητές που πέθαναν νέοι
…της συνομοταξίας των αετών
αδόκητο κληρονόμο
- Οδ. Ελύτης, Άξιον εστί
Σεμνά θα υπηρετώ την τάξη των πουλιών
- Τάσος Λειβαδίτης, Ο τυφλός με το λύχνο
Όσο για τη διαθήκη που μ’ έκανε κληρονόμο του κόσμου, απ’ το φόβο μη μου την κλέψουν, την έσκισα σε χίλια κομμάτια και τη σκόρπισα στον άνεμο. Αλλά συγκράτησα τις πιο ωραίες φράσεις με τις οποίες και σας μιλώ
- Ν. Εγγονόπουλος, Ίσως
Εκεί καθόταν μια κοπέλλα δίχως μάτια, που αντίς για φωνή
είχε ένα λουλούδι. Με ρώτησε:
– Μα τι είχατε και καρφώνατε, έτσι σήμερα το πρωί;
– Α, τίποτες…τίποτες. Μιλούσα με τον Όμηρο
– Με τον Όμηρο τον ποιητή;
– Ναι, με τον Όμηρο τον ποιητή και μ’ έναν άλλο Όμηρο απ’ τη Μοσχόπολη αυτός, που έζησε σ’ όλη του τη ζωή πάνου στα δέντρα, σαν το πουλί, κι όμως ήταν γνωστός σαν «άνθρωπος του γιοφυριού» στις γειτονιές κοντά στη λίμνη
- Μπωντλαίρ, Άλμπατρος
Συχνά για να περάσουνε την ώρα οι ναυτικοί
άλμπατρος πιάνουνε, πουλιά μεγάλα της θαλάσσης,
που ακολουθούνε σύντροφοι, το πλοίο, νωχελικοί
καθώς γλιστράει στου ωκεανού τις αχανείς εκτάσεις.
Και μόλις στο κατάστρωμα του καραβιού βρεθούν
αυτοί οι ρηγάδες τ’ ουρανού, αδέξιοι, ντροπιασμένοι,
τ’ αποσταμένα τους φτερά στα πλάγια παρατούν
να σέρνονται σαν τα κουπιά που η βάρκα τα πηγαίνει.
Πώς κείτεται έτσι ο φτερωτός ταξιδευτής δειλός!
Τ’ ωραίο πουλί τι κωμικό κι αδέξιο που απομένει!
Ένας τους με την πίπα του το ράμφος του χτυπά
κι άλλος χωλαίνοντας, το πώς πετούσε παρασταίνει
Ίδιος με τούτο ο Ποιητής τ’ αγέρωχο πουλί
που ζει στη μπόρα κι αψηφά το βέλος του θανάτου,
σαν έρθει εξόριστος στη γη και στην οχλοβοή
μέσ’ στα γιγάντια του φτερά χάνει τα βήματά του.
Το χρέος του ποιητή
- Α. Αλεξάνδρου: Το μαχαίρι
Όπως αργεί τ΄ ατσάλι να γίνει κοφτερό και χρήσιμο μαχαίρι
έτσι αργούν κ’ οι λέξεις ν’ ακονιστούν σε λόγο.
Στο μεταξύ
όσο δουλεύεις τον τροχό
πρόσεχε μην παρασυρθείς
μην ξιπαστείς
απ’ τη λαμπρή αλληλουχία των σπινθήρων.
Σκοπός σου εσένα το μαχαίρι.
Γλώσσα και Λογοτεχνία 